માનવી વિશ્વમાનવી બને ત્યારે શું થાય ? આપણે ‘વસુધૈવ કુટુંબકમ્’ અને ‘વિથં ભવતિ એક નિડમ’ (આખું વિશ્વ માળો બને) એવાં સૂત્રો દ્વારા આપણી વૈશ્વિક કલ્પનાને સાકાર કરીએ છીએ, ત્યારે સવાલ એ આવે છે કે રાષ્ટ્ર-રાષ્ટ્ર વચ્ચેની ભેદરેખાઓ ભૂંસવી કઈ રીતે ? પ્રત્યેક દેશનાં રાષ્ટ્રગીત એ પોતાના દેશની રાષ્ટ્રીયતા, ગૌરવ અને વિશેષતા પ્રગટ કરતા હોય છે. પરંતુ એ રાષ્ટ્રગીત જ્યારે જુદાં જુદાં દેશની સીમાઓ ભૂંસી નાખે, ત્યારે કેવું ગીત રચે ?
મારે એવાં રાષ્ટ્રગીત(નેશનલ એન્થમ)ની વાત કરવી છે, જ્યાં રાષ્ટ્ર-રાષ્ટ્રનાં સીમાડાઓ ઓળંગી જવામાં આવ્યા છે. કોઈ એક રાષ્ટ્રમાં સીમિત ન હોય તેવાં આ રાષ્ટ્રગીતો છે. આજે જ્યારે ગુજરાત અમદાવાદનાં આંગણે ઑલિમ્પિક સ્પર્ધાને નિમંત્રણ આપવા ચાહે છે, ત્યારે એ આધુનિક ઑલિમ્પિક સ્પર્ધાનું રાષ્ટ્રગીત 1980ના ગાળામાં ગ્રીક સાહિત્યનાં પ્રખર કવિ અને અગ્રણી કોસ્ટિસ પાલ્માસે લખ્યું છે અને છેક ઈ. સ. 1896ની ઑલિમ્પિકમાં ગાવામાં આવ્યું હતું.
એથેન્સમાં યોજાયેલી આ ઑલિમ્પિકમાં ગવાયેલાં ગીતને પછીની ઑલિમ્પિકમાં રૂખસદ આપવામાં આવી અને ઑલિમ્પિક યોજનાર યજમાન દેશ પોતાનાં કવિઓ પાસે ઑલિમ્પિક ગીતની રચના કરાવતો અને એનાં સ્વરકારો પાસે એ સ્વર-નિયોજન કરાવતો, પરંતુ એ પછી 1958માં જાપાનનાં ટોકિયોમાં યોજાયેલી ૫૫મી ઈન્ટરનેશનલ ઑલિમ્પિકમાં પાલ્માસે રચેલા અને સમારાસે સ્વરબદ્ધ કરેલાં એ ગ્રીક ભાષાના ગીતને ઑલિમ્પિકના સત્તાવાર ગીત તરીકે માન્યતા મળી. એને રેકોર્ડ ક૨વામાં આવ્યું અને એની સાથોસાથ અંગ્રેજી, ફ્રેન્ચ, જર્મન અને જાપાની ભાષામાં એનો અનુવાદ કરવામાં આવ્યો.
આજે પ્રત્યેક ઑલિમ્પિકનાં પ્રારંભે આ ઑલિમ્પિક એન્થમ ગાવામાં આવે છે. એ ગીતમાં દોડ, કુસ્તી જેવી રમતોની વાત ક૨વામાં આવી છે. શારીરિક બળનો મહિમા ક૨વામાં આવ્યો છે અને દરેક રાષ્ટ્રનાં પ્રાચીન સનાતન આત્માની યાત્રાનો મહિમા ગાવામાં આવ્યો છે. આજે વિશ્વનાં 205 દેશો ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ભાગ લેતા હોય છે. ઑલિમ્પિકનાં આ રાષ્ટ્રગીતની ખૂબી એ છે કે એમાં કોઈ રાષ્ટ્રનો, એની ભૂમિ કે નદી અથવા પર્વતનો ઉલ્લેખ નથી. માત્ર પ્રાચીન અમર આત્મબળનો મહિમા ગાવામાં આવ્યો છે.
ઑલિમ્પિક અને ‘યુનો’માં ગવાતા ગીતમાં રાષ્ટ્રની સીમાઓ ભેદવામાં આવે છે. કોઈ પણ દેશ સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘ(યુનો)નો સભ્ય બને એટલે એ રાષ્ટ્રને વૈશ્વિક માન્યતા પ્રાપ્ત થાય છે. એ રાષ્ટ્રનાં સાર્વભૌમત્વ અને સ્વાતંત્ર્યને સત્તાવાર રીતે સ્વીકારવામાં આવે છે, નવાં રાષ્ટ્રો યુનોની માન્યતા મેળવવા માટે સતત આતુર હોય છે. અત્યારે 192 દેશો એનું પૂર્ણ સભ્યપદ ધરાવે છે, જ્યારે ત્રણ દેશો ‘ઓબ્ઝર્વર’ તરીકે કામ કરે છે. એમાં વેટિકન સીટી, પેલેસ્ટાઈન અને માલ્ટાનો સમાવેશ થાય છે. 1945ની 26મી જૂને સ્થપાયેલા યુનાઈટેડ નેશન્સ(યુનો)માં અંગ્રેજી, અરબી, ચીની, ફ્રેન્ચ, રશિયન અને સ્પેનિસ જેવી ભાષાઓને સત્તાવાર ભાષાનો દરજ્જો મળ્યો છે. આ યુનોમાં સામેલ દેશોને પોતાનાં આગવા રાષ્ટ્રગીત તો હોય છે જ.
કેટલાંક દેશો વૈશ્વિક સ્તરે પોતાનો સહકાર સાધીને, એકત્ર થઈને એક ગ્રૂપ બનાવતા હોય છે. એમની વચ્ચે મોકળાશભર્યું કૉન્ફર્મેશન હોય છે અને જેમાં તેઓ એકબીજાનાં પ્રદેશો સાથે સહિયારાપણાથી કામ કરતા હોય છે. આજે વિશ્વમાં ‘યુરોપિયન યુનિયન’ એ આવાં જુદાં જુદાં રાષ્ટ્રનાં સહયોગનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. આ યુરોપિયન યુનિયનમાં સામેલ થવા માટે આજે યુક્રેન કેટલું આતુર છે એ આપણે જાણીએ છીએ. આજે 27 દેશો યુરોપિયન યુનિયનનાં સભ્યો છે. આ દેશોનો વિસ્તાર ગણીએ તો 4,324,782 વર્ગ કિમી. થાય અને એમાં જે વસ્તીનો સમાવેશ થાય છે, તે પચાસ કરોડ સુધી પહોંચી જાય. કોઈ દેશ પર આક્રમણ થાય, તો બધા દેશો મદદ કરે છે. એનું સંયુક્ત સૈન્ય અને આગવી કચેરી પણ છે.
એની સત્તાવાર ભાષામાં 23 જેટલી ભાષાઓનો સમાવેશ થાય છે. એમાં અંગ્રેજી, બલ્ગેરિયન, ઝેક, ડેનિશ, જર્મન, ઈટાલિયન, લુથુઆનિયન, પોલિશ, પોર્ટુગીઝ, રોમાનિયન, સ્લોવાક્, સ્પેનિશ અને સ્વિડિશ જેવી ભાષાઓ સમાવેશ પામે છે. એના પ્રારંભે ગવાતા ગીતમાં વિશ્વનાં તમામ લોકો એકબીજાનાં બંધુઓ છે એવી ભાવના વ્યક્ત કરવામાં આવી છે. વિખ્યાત કવિ ફ્રેડરિક શિલરનાં કાવ્ય ‘ઓડ ઑફ જોય’નું મહાન સ્વરકાર બિથોવને આપેલું સંગીત આમાં સામેલ છે. આ કાવ્યના થોડાક ભાગને આજે ગીત તરીકે પ્રસ્તુત ક૨વામાં આવે છે.
વળી સ્વતંત્રતા, શાંતિ અને સહયોગના યુરોપિય મિજાજને અનુસરીને મૂળ ગીતમાંથી કેટલાંક શબ્દો 26 ક૨વામાં આવ્યા છે. ઈ-યુની કાઉન્સિલે હર્બર્ટ કોરાજાનને પિયાનો પર આ ગીત પ્રસ્તુત થઈ શકે તે માટેની કામગીરી સોંપી હતી અને 1985માં પિયાનો અને વિન્ડ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ સાથેનાં ઓરકેસ્ટ્રા દ્વારા એને તૈયાર કરવામાં આવ્યું અને ફરીવાર નિર્માણ પામેલાં યુરોપિયન યુનિયને 1985માં એને સ્વીકૃતિ પ્રદાન કરી. રાષ્ટ્ર- રાષ્ટ્ર વચ્ચેની ભેદરેખા ભૂંસવાનું મહત્ત્વનું કામ યુરોપિયન યુનિયને કર્યું છે અને એથી જ રાષ્ટ્રની સીમાઓ ભૂંસીને એક મજબૂત સત્તા તરીકે યુરોપિયન યુનિયન કાર્ય કરે છે.
આને આધાર રાખીને 2002ની 9મી જુલાઈએ આફ્રિકન દેશોએ ‘આફ્રિકન યુનિયન’ની રચના કરી. મોરક્કોનાં અપવાદ સિવાય બાવન જેટલાં આફ્રિકી દેશો આમાં જોડાયેલાં છે અને એના ગીતની પ્રથમ પંક્તિ છે, ‘ચાલો, આપણે સહુ સાથે મળીને આપણા સ્વાતંત્ર્યનાં વિજયની ઉજવણી કરીએ. ચાલો, આપણે સહુ સાથે મળીને દેશનાં સ્વાતંત્ર્ય અને એકતાને માટે સમર્પિત થઈએ.’ આફ્રિકાનાં પુત્રો અને પુત્રીઓને ઉદ્દેશીને આ ગીત ગાવામાં આવે છે. એમાં આફ્રિકાને માનવજાતિનું પારણું અને સંસ્કૃતિનો ફુવારો કહેવામાં આવે છે.
આફ્રિકન યુનિયને એનું ગીત પસંદગી કરવા માટે એક નવો અખતરો અજમાવ્યો હતો અને એ અખતરો હતો ગીતસ્પર્ધાનો. એની પાસે સંગીતકાર મહાપીલોઆનાં ઓરિજીનલ ટ્યૂનને જાળવીને ઈથોપિયાના કવિ સેગેયે નવી રચના કરી, પરંતુ આની સામે વિવાદનો વંટોળ જાગ્યો અને નાઈજિરિયાના ચીફ ચાર્લ્સ ઓકેરેકેએ કહ્યું કે, ‘આના નિર્ણાયકોએ અગાઉથી જ આ ગીતની પસંદગી કરી રાખી હતી. હકીકતમાં ઓકોરેકેનાં ગીત ‘ગોડ બ્લેસ આફ્રિકા’ને નિર્ણાયકોએ વધુ મત આપ્યાં હતાં.’ આમ છતાં આજે એ જૂનું ગીત જ ગાવામાં આવે છે, જેમાં આફ્રિકાની સંસ્કૃતિની ગરિમાનું ગાન છે.
આવી જ રીતે જુદાં જુદાં દેશો જ્યારે એકત્ર થાય, ત્યારે પોતાનાં ગીતો રચતા હોય છે. સાઉથ ઈસ્ટ એશિયાનાં દેશોએ રચેલા ‘એસીઅન’ (ASEAN) એસોસિએશનમાં દસ જેટલાં દેશો સામેલ છે. બ્રુનેઈ, કંબોડિયા, ઇન્ડોનેશિયા, લાઓસ, મલેશિયા, મ્યાનમાર, ફિલિપિન્સ, સિંગાપોર, થાઈલેન્ડ અને વિયેટનામનો સમાવેશ થાય છે. 4,464,322 સ્ક્વેર કિમી. ધરાવતા વિસ્તારનાં દેશો આમાં સમાવેશ પામ્યાં છે અને 1967ની 8મી ઑગસ્ટે ‘એસીઅન’ની સ્થાપના કરવામાં આવી. એણે પણ ગીતની પસંદગી માટે પોતાનાં સભ્ય દેશનાં નાગરિકોને અપીલ કરી હતી. દરેક દેશને વીસ ગીતો મોકલવાનાં હતા અને જે જીતે તેને વીસ હજાર ડૉલરનું ઈનામ જાહેર કર્યું હતું. કુલ 99 ગીતો આવ્યાં હતાં, એમાંથી ફાઈનલ રાઉન્ડમાં દસ ગીતોની પસંદગી કરવામાં આવી અને પછી આ એસીઅનનાં સભ્યો તેમજ ઑસ્ટ્રેલિયા, ચીન અને જાપાનનાં સહયોગથી ‘ધી એસીઅન વે’ નામનું ગીત પસંદ કરવામાં આવ્યું. આ ગીતમાં ધ્વજને અનુલક્ષીને અને દેશોના સહિયારા સ્વપ્નને અનુલક્ષીને વાત કરવામાં આવી છે. કોઈ ભૂમિ, પ્રજા કે પ્રદેશનું મહિમાગાન કરવામાં આવ્યું નથી.
એમાં કહ્યું છે કે, ‘શાંતિનું ધ્યેય એ અમારો પ્રારંભ છે અને સમૃદ્ધિ એ અમારું લક્ષ્ય છે. અમે આનું સ્વપ્ન સેવીએ છીએ અને એકબીજા સાથે સહભાગી બનીએ છીએ.’ સીમાને પાર કરતાં આ ગીતોમાં સિકા (SICA) એટલે કે સેન્ટ્રલ અમેરિકન ઇન્ટિગ્રેશન સિસ્ટમમાં સમાવિષ્ટ આઠ દેશોની આ સંસ્થાનું ગીત પણ મળે છે, જેમાં અલ સાલ્વાડોર, ગુટેમાલા, બિલેસ, કોસ્ટારિકા, ડોમિનિકન રિપબ્લિક, હોન્ડુરાસ, નિકારાગુઆ અને પનામાનો સમાવેશ થાય છે.
આમાં લગભગ 572, 510 સ્ક્વેર કિમી.માં આવેલા પચાસ કરોડથી વધુ લોકોનો સમાવેશ થાય છે અને એની સત્તાવાર ભાષા સ્પેનિશ છે. આ ગીતનો રચિયતા અજાણ્યો છે. પહેલાં આ દેશો પર પ્રભુત્વ ધરાવનાર સ્પેનિસ સામ્રાજ્યની કોલોનીમાં એ ગવાતું હતું અને એ પછી પણ અત્યંત લોકપ્રિય હોવાથી છેક વીસમી સદી સુધી એ ગાવામાં આવતું હતું.
1968ના ઑગસ્ટમાં નિકારાગુઆનાં પ્રોફેસર જ્યોર્જ આર્સે એ ગીતસ્પર્ધામાં વિજય મેળવ્યો અને એમનું ગીત ‘લા ગ્રાન્ડેયર’ સહુની પસંદ પામ્યું. 1971ની 22મી જૂને આ સંસ્થાએ એના ગીત તરીકે આનો સ્વીકાર કર્યો. આ પછી પણ સાર્ક દેશો, બ્રીક દેશો જેવાં જુદાં જુદાં દેશો એકત્રિત થઈને કાર્ય કરી રહ્યાં છે અને એમણે પોતાનાં આગવા ગીત સર્જ્યો છે. આ બધા ગીતની પાછળ રાષ્ટ્રવાદને પાર કરીને દેશ-દેશ વચ્ચેના ભાઈચારાની ભાવના ચૂંટાયેલી છે. શું આમાંથી ‘વિશ્વ આખું એક કુટુંબ’ની આપણી ભાવના ભવિષ્યમાં સાકાર થશે ખરી ?
તા. 23-2-2025
પારિજાતનો પરિસંવાદ