સફર એટલે આનંદ. સફર એટલે મોજ.
પ્રવાસ એટલે સૌંદર્યથી છલકાતાં સ્થળોનું મનભર દર્શન. જાણ્યાં-અજાણ્યાં સ્થળોની, ઇમારતોની, સ્મારકોની આનંદભરી તવારીખની જાણકારી. ક્યારેક ક્યાંક અલપઝલપ માનવજીવનની ઝલક સાંપડે. ક્યાંક ભ્રમણયાત્રામાં કોઈ વિરલ માનવીનો ભેટોય થાય.
પ્રવાસમાં ‘ચાલવાનું’ વધુ બને, ‘જોવાનું’ ક્યારેક ઓછું લાગે ! ‘વિચારવાનું’ તો સાવ નહિવત્ !
આફ્રિકાના પ્રવાસના આરંભે મનોમન નિરધાર કર્યો કે નજરને માત્ર સૌંદર્યધામોમાં કેદ કરવી નથી. મનને ફક્ત માનવીઓના મેળામાં ખોવાઈ જવા દેવું નથી. રોમાંચભર્યા પડકાર કે ખટમીઠા અનુભવોમાં જ પ્રવાસનું પૂર્ણવિરામ આણવું નથી.
માનવીની અકથ્ય વેદનાની ઘેરી, ગંભીર કે જીવલેણ કશ્મકશ નીરખવી હતી. પારાવાર યાતનાઓની વચ્ચે જીવતા, રહેંસાતા, ગભરાતા, ઉશ્કેરાતા, અથડાતા, તૂટતા, જીવનના હતાશાભર્યા સંઘર્ષનો સાક્ષાત્કાર કરવો હતો. કારમા ભૂખમરાને પરિણામે જઠરાગ્નિના ભભૂકતા અગ્નિને ઠારવા માટે અનિષ્ટને ઇષ્ટ માનીને ગુજારો કરતાં નિર્બળ, દુર્બળ, વ્યસની અને જીવતાં હાડપિંજર જેવા માનવીઓની હાલત જોવી-જાણવી હતી.
આફ્રિકાની કારમી ગરીબીની અખબારો અને ટેલિવિઝન મારફતે ઝાંખોપાંખો અંદાજ મળ્યો હતો. ઇથિયોપિયા, સુદાન અને સોમાલિયા જેવા દેશની દયનીય, દયાર્દ્ર, કરુણ, કમનસીબ યાતનાની અનેક તસવીરો જોઈ હતી, પરંતુ આ પ્રવાસમાં મારો ઇરાદો તો કારમો ભૂખમરો, ભયાનક રોગચાળો, બેફામ ગુંડાગીરી, રુશવતખોર પોલીસતંત્ર અને ટી.બી., કૅન્સર અને એઇડ્ઝની બીમારી વચ્ચે તીવ્ર જિજીવિષા સાથે વારંવાર મોતનાં આખરી ડચકાં ભરતા માનવોનો વિસ્તાર ખેડવો હતો. નાઇરોબીના સંપન્ન ઓસવાળ સમાજમાં પ્રવચનો આપ્યા બાદ મેં મારી ઇચ્છા પ્રગટ કરી. કોઈને આશ્ચર્ય તો કોઈને આઘાત લાગ્યો. મારા મનમાં એક જ રઢ લાગી હતી કે જગતનાં સ્વર્ગ જેવાં સૌંદર્યધામો નીરખ્યાં, સંપન્ન દેશોની સફર કરી, હવે એવો વિસ્તાર જોવો કે જ્યાં કારમી ગરીબી અને ભયાવહ ગુનાખોરી હોય. ‘સ્વર્ગ’માં રહેનારા જેને નરક કહે છે, તેને નજરોનજર જોવું !
એવામાં આફ્રિકાના ઝૂંપડપટ્ટી વિસ્તારમાં કશી પ્રસિદ્ધિ વિના, સાવ મૂકપણે અનાજની અને અન્ય આર્થિક સહાય કરનાર દરિયાવ દિલ અમુભાઈ રાજા નામના નાઇરોબીના સજ્જન મળ્યા અને મુંબઈની ધારાવીની ઝૂંપડપટ્ટીથી પણ વધુ ગીચ ઝૂંપડપટ્ટીઓના ભયાનક વિસ્તારમાં જવાનું, જોવાનું અને ઘૂમવાનું નક્કી કર્યુ. નાનકડી મોટરમાં ફાધર ફરનાન્દો દોમિત્રિસ સાથે ઝૂંપડપટ્ટીમાં પહોંચ્યા.
એક અર્થમાં આ મોટું સાહસ હતું. આ વિસ્તારોમાં ‘સ્ટીલિંગ’ અને ‘કિલિંગ’ – બે પ્રવૃત્તિઓએ માઝા મૂકી હતી. કોઈ દુકાન-હાટડીમાંથી ચોરી કરવી, કોઈના ઘરમાંથી ચોરી કરવી, વિદેશી તો આવા વિસ્તારમાં આવે ક્યાંથી ? પણ કોઈ રડ્યોખડ્યો આવી ચડે, તો એની ચીજવસ્તુ ચોરી લેવી. ક્યારેક બે-ત્રણ જુવાનિયા ભેગા થઈને માગણી કરે. ન આપો તો ગળું પકડીને લઈ લે. હાથમાં બૅગ તો રખાય ક્યાંથી ? નાનું પાકીટ હોય તોપણ જાનનું જોખમ.
ઓછી શક્તિવાળા ‘સ્ટીલિંગ’ કરે, ચોરી કરે કે ઝૂંટવી લે. વધુ શક્તિવાળા ‘કિલિંગ’ કરે. એકસાથે બેકાર, દારૂડિયા યુવાનો ચડી આવે અને આઠ-દસ હત્યાઓ કરી નાખે. જોઈતી વસ્તુઓ લઈને ચાલ્યા જાય. ઢગલાબંધ હત્યાઓ કરી ગરીબીની ભૂખ કે વેરની આગ ટાઢી પાડે ! ભરબપોરે પણ અજાણ્યો માણસ અહીં આસાનીથી લૂંટાઈ જતો. મોટરના ડૉર પર હાથ રાખ્યો હોય તો કાંડું કાપી નાખે. કાંડાની ઘડિયાળ વેચીને પેટનો ખાડો પૂરે. આ તો અહીંની રોજિંદી ઘટના હતી.
કાદવ-કીચડથી ભરેલા રસ્તાઓ, નગ્ન-અર્ધનગ્ન આફ્રિકન બાળકો, ડ્રગ્સનું સેવન કરીને રસ્તા પર પડેલો મજૂર કે જતા-આવતા માણસોને દારૂના પીઠામાં આકર્ષતી બાર ચલાવતી બાઈ. આંખમાં ખુન્નસ સાથે ઘૂમતા બેકાર માણસો. એમની વચ્ચે જવું કઈ રીતે ? આવા ભયાનક વિસ્તારમાં દાખલ થવું અને તેય પરદેશીને માટે. સાવ અશક્ય ! એમાં અહીં ઘૂમવાની-ફરવાની, જાણવાની વાત તો કાલ્પનિક જ લાગે.
સદ્ભાગ્યે આ વિસ્તારમાં શિક્ષણ આપતા ફાધર ફરનાન્દો દોમિત્રિસ મળી ગયા. પચાસ વર્ષના આ પાણીદાર તરવરિયા પોર્ટુગીઝ યુવાન ખ્રિસ્તી પાદરી બન્યા પછી એમને આ ઝૂંપડપટ્ટીઓ વચ્ચે કપરી કામગીરી બજાવવાની આવી. તેઓ અંગ્રેજી, પોર્ટુગીઝ, ઉર્દૂ અને આફ્રિકન જેવી સાત સાત સાવ ભિન્ન ભાષાઓ જાણતા હતા. પવિત્ર ગ્રંથ કુરાન પર ઈ. સ. 1984માં એમણે થીસિસ લખીને ડૉક્ટરેટની પદવી મેળવી હતી. આશ્ચર્ય તો એ બાબતનું થયું કે યુવાન પોર્ટુગલનો, અભ્યાસ પવિત્ર કુરાનનો અને કાર્યક્ષેત્ર આફ્રિકાની જ નહીં, બલ્કે દુનિયાની ભયાવહ ઝૂંપડપટ્ટી !
પણ અહીં વસતાં બાળકોને ફાધર ફરનાન્દો દોમિત્રિસ – એવું અઘરું નામ બોલતાં ફાવે ક્યાંથી ? આથી તેઓ એમને ‘ફાધર નાન્દો’ કહીને લાડથી બોલાવતા હતા. એ રસ્તા પરથી પસાર થાય ત્યારે ‘ફાધર નાન્દો ફાધર નાન્દો’ કહીને હાથ ઊંચા કરીને બૂમ પાડે. ફરનાન્દો દોમિત્રિસ એમની સામે હસીને હાથ હલાવે નહીં, ત્યાં સુધી બાળકો બોલતાં જ રહે ! ફાધર મોટરમાંથી બહાર નીકળે કે તરત જ સાવ નગ્ન, મેલાંઘેલાં, સાવ કૃશ બાળકો એમને વીંટળાઈ વળે !
એક નગ્ન બાળક દોમિત્રિસની પાસે આવ્યો અને ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડવા લાગ્યો. એણે પેટનો ખાડો બતાવીને કહ્યું કે અંદર અપાર વેદના થાય છે. પેટમાં ખૂબ દુઃખે છે !
લડતા છોકરાઓની ટોળીએ એક છોકરાને જમીન પર પછાડ્યો. છોકરાના માથામાં લોહી નીકળ્યું. શર્ટ-પૅન્ટમાં સજ્જ યુવાન દોમિત્રિસ એની પાસે પહોંચી ગયા. છોકરાઓને દૂર કર્યા. છોકરાઓએ કહ્યું કે એણે મારી પેન્સિલ ચોરી લીધી હતી અને ના પાડતો હતો ! દોમિત્રિસે બધાને શાંત પાડ્યા અને પેલા છોકરાને માથે પાટો બાંધ્યો.
એવામાં 12-14 વર્ષનો એક છોકરો આવ્યો અને દોમિત્રિસનો હાથ પકડીને પોતાની ઝૂંપડી તરફ આગ્રહભેર લઈ જવા માંડ્યો. દોમિત્રિસ કશું પૂછે તે પહેલાં તો તેમનો હાથ જોર-શોરથી ખેંચવા લાગ્યો. પેલા બાળકે ફરિયાદ કરી. એણે કહ્યું કે દોમિત્રિસની નિશાળમાં એને ભણવા આવવું છે. પણ એનો બાપ ઘસીને ચોખ્ખી ના પાડે છે. ભણવા જશે, તો ચોરી કોણ કરશે ? ચોરી નહીં કરે તો એને દારૂ મળશે ક્યાંથી ?
દોમિત્રિસે એ બાળકને કહ્યું કે આવતીકાલે જરૂર એ એના બાપને મળવા આવશે અને એમને સમજાવશે ! આટલી પાકી ખાતરી પછી દોમિત્રિસ અને અમારો છુટકારો થયો.
થોડી ક્ષણો ચિત્તમાં એક ચિત્ર ચમકી ગયું. ખ્રિસ્તીઓની વટાળ પ્રવૃત્તિની તીખી, તમતમતી, તેજીલી જબાનમાં ટીકા કરનારાઓ સિક્કાની આ બીજી બાજુ જોશે ખરા ? જગતમાં ખ્રિસ્તી ધર્મ અને ઇસ્લામ ધર્મ અંગીકારની ઘટનાઓ સાચે જ ખળભળાવનારી છે, પરંતુ એનાં મૂળ કારણોમાં કોઈ ઊંડા ઊતરશે ખરા ?
શબ્દોના ચાબખાથી આને અટકાવી શકાય નહીં. સ્વયં પર વેદનાના કોરડા વીંઝાય અને તે સહેવાની તૈયારી રાખવી પડે. શહેરોનાં શોભામણાં સ્થાનોમાં વાતાનુકૂલિત સભાખંડમાં યા ધાર્મિક ઘોષણાઓ કરીને વાતોનાં વડાં કરવાથી કંઈ નહીં વળે; બલ્કે ભયાનક પરિસ્થિતિ વચ્ચે ભય, ગરીબી, વ્યસન અને ગુંડાગીરીના માહોલમાં માનવતાનો દીપક જલાવીને જ આ કામ થઈ શકે !
આ ઝૂંપડપટ્ટીની સિત્તેર ટકા વસ્તી એઇડ્ઝમાં પીડાતી હતી. આવી પરિસ્થિતિમાં એમની વચ્ચે નાનકડી ઓરડીમાં રહીને કામ કરવાની હિંમત છે ખરી ?
માણસની ભૂખ ભાંગે, એને ઓટલો આપે, એને ભણાવે-ગણાવે, પછી તે આ ધર્મ અપનાવે તો એમાં શું નવાઈ ? આપણે એક બાજુ તુચ્છકાર આપીએ છીએ. દલિતો કે પતિતોની વચ્ચે ગરીબોનાં ઝૂંપડાંમાં શિક્ષણનો દીવો કે આરોગ્યના પ્રશ્ર્નોનો પ્રકાશ ફેલાવવાની કોઈ કોશિશ કરતું નથી અને બીજી બાજુ વધતી વટાળ પ્રવૃત્તિથી ચિંતા સેવીએ છીએ.
ખેર, ફાધર નાન્દોની નાનકડી ગાડી જાણે આ ઝૂંપડપટ્ટીની ગલીએ ગલી ઓળખતી હોય તેમ ઊછળતી-કૂદતી કાદવમાં ખૂંપતી આગળ જઈ રહી હતી. એ મોટર જોઈને વડીલો ‘સાસા’ (આનંદમાંને?) કહે અને દોમિત્રિસ પણ એના જવાબમાં ‘સાસા’ કહે.
આફ્રિકન પ્રજાની એક ખાસિયત એવી કે એને ખાવા ન મળે તો ચાલે, ભૂખે મરે, પણ વાળની ફૅશન કર્યા વિના રહે નહીં. કોઈ ગૂંચળાવાળા ઘટાદાર વાળ રાખે, તો કોઈ નાનકડી વળ ચઢાવેલી દોરડીઓ જેવા વાળ રાખે.
અમે એક ઝૂંપડપટ્ટી વચ્ચે ચાલતા હેરડ્રેસિંગ સલૂનમાં દાખલ થયા. અહીં બધી સ્ત્રીઓ હેરડ્રેસરનું કામ કરતી હતી. મારા સાથી મુરબ્બી અમુભાઈ રાજાએ કહ્યું કે આ સ્ત્રીઓ ભૂખમરાને કારણે વેશ્યા બની હતી. રોગિષ્ટ થવાની પૂરી શક્યતા હતી. માથે અતિ વ્યાપક એવા એઇડ્ઝનો અહીં ખતરો હતો. અહીં જીવતરના શ્ર્વાસનો હિસાબ પૂરો કરવા માટે નાછૂટકે આ અવદશાને આવકારવી પડી હતી. આવી સ્ત્રીઓને માંડ માંડ સમજાવીને કેશકલા શીખવી. આજે સવારના દસથી બપોરના ચાર સુધી આ સ્ત્રીઓ હેરડ્રેસરનું કામ કરે છે અને સ્વમાનભેર રોટલો રળે છે.
એવામાં એક આફ્રિકન સ્ત્રી આવી. ફાધર ફરનાન્દો દોમિત્રિસ પાસે ઊભી રહી. એ સ્ત્રીના ચહેરા પર આનંદનું નૂર હતું. એણે કહ્યું,
‘જો અમને આ વ્યવસાય ન મળ્યો હોત તો અમે એઇડ્ઝની બીમારીથી ક્યારનાંય મોતને હવાલે થઈ ચૂક્યાં હોત. આ નાન્દોએ અમને પશુથીય બદતર જિંદગીમાંથી બચાવ્યા. તબાહીથી ઉગાર્યા અને હવે અમે માનભેર બાળકોને મોટાં કરી શકીએ તેમ બનાવ્યા.’
એ સ્ત્રીની આંખમાં અને શબ્દોમાં ભારોભાર અહેસાન ટપકતો હતો. પણ ફરનાન્દો દોમિત્રિસ સાવ નોખી માટીના ! ભલા, એને પોતાની પ્રશંસામાં સહેજે રસ પડે નહીં. સાવ નીરસ બની જતા. જાણે એને કશું સ્પર્શતું જ ન હોય !
આભારની લાગણી તરફ આ યુવાન સહેજે લક્ષ ન આપે ! કારણ કે લાગણીઓ ઉઘરાવવાના અહમ્માં એ સપડાયો નહોતો ! આંસુ લૂછ્યાનો ગર્વ તેને દાખવવો નહોતો. કોઈ ઉદ્ધારકની અદા કે ઉપદેશકની છટા નહોતી ! આવી કૃતજ્ઞતાની ક્ષણોને કામમાં ઢાળી દેતો હતો. એ તરત જ વ્યક્તિની સાથે એની કામગીરીની ચર્ચામાં ગૂંથાઈ જતો. સામી વ્યક્તિને એના કામની વાતમાં પરોવી દેતો.
કાદવ-કીચડવાળા રસ્તા પરથી બંધ કાચવાળી અમારી મોટર પસાર થતી ત્યારે ઝૂંપડીની બહાર દેખાતાં હોય એવાં બાળકો પહેલાં તો ‘કુરિયા મઝુંગી’ – કારવાળો ગોરો માણસ – એમ બોલી ઊઠતા પણ પછી બરાબર નજર ઠેરવીને ફાધરને જોતા અને ‘ફાધર મઝુંરી’ (મોટરવાળો ફાધર) એમ બોલી ઊઠતા.
ઝૂંપડપટ્ટીના વિસ્તારને એક છેડે અમે ગયા. આખા નાઇરોબી શહેરને સ્વચ્છ રાખવા માટે કચરો ઠાલવવાની આ જગા હતી. ઝૂંપડપટ્ટીઓની નજીક જ આવા વિસ્તારો ઊભા થતા હોય છે. ઝૂંપડપટ્ટીની ગરીબાઈની ચાડી ખાવાની સાથોસાથ રોગચાળો ગરીબોને વસવાટ પેટે મળે છે. ઝૂંપડપટ્ટીના ગરીબો એ કચરાને ફંફોસવાનું-ફેંદવાનું કામ કરતા હતા. એમાંથી કંઈક વાસી ખાવાનું મળે, ફાટેલું લૂગડું મળે કે કોઈ ભંગાર જેવી ચીજ મળે તો લઈ આવતા અને એનો ઉપયોગ કરતા.
આવા લોકોને માટે શું કરવું ? એમને કયો ધંધો શીખવવો ? એમને કયા કામે લગાડવા ? કેટલાક એટલા બધા વૃદ્ધ કે માંડ થોડાં ડગલાં ચાલી શકતા હતા. ભૂખમરાએ કેટલાકનાં શરીરને એવાં તો ચૂસી લીધાં હતાં કે માનવદેહને બદલે હાલતુંચાલતું હાડપિંજર જ લાગે.
અહીં દોમિત્રિસે એક જુદો જ વિચાર કર્યો. એણે કચરો વીણનારાને કાગળ કે કાચ કે પ્લાસ્ટિક વીણવાનું કહ્યું. એણે રિસાઇકલ પ્રોસેસ (ફરી ઉપયોગમાં લેવાની પદ્ધતિ) કરીને વેચવાની વ્યવસ્થા કરી.
શરૂઆતમાં ફરી વાર ઉપયોગમાં લઈ શકાય તેવા કાચ, કાગળ કે પ્લાસ્ટિકના ડબ્બાઓ દોમિત્રિસે ખરીદ્યા, પરિણામે કચરાના ઢગલામાંથી કૂતરાની સાથોસાથ, ગંધાતા પડેલા અનાજને ફંફોસીને ખાતા આ લોકોને પહેલી વાર થોડી રકમ મળી. તેઓ જિંદગીમાં પહેલી વાર અનાજવાળાની દુકાને ગયા અને એમણે તાજાં મકાઈ અને બિન્સ ખરીદ્યાં અને આરોગ્યાં. ધીરે ધીરે બીજા લોકો પણ આ કામમાં જોડાવા લાગ્યા અને તેને પરિણામે મુકુર કો-ઑપરેટિવ સોસા.ની સ્થાપના થઈ. એક હજાર જેટલા સભ્યો થયા અને તેમાંથી જેને નાનકડી હાટડી ખોલવી હોય કે ધંધો કરવો હોય એને આ સરકારી સોસાયટી એડવાન્સ પેમેન્ટ કરવા લાગી. આને કારણે ઘણી વ્યક્તિઓના નાના-મોટાં ધંધા મેળવ્યા. આ સોસાયટી પાસે આજે એટલું ભંડોળ એકઠું થયું છે કે એનો કારભાર સ્વનિર્ભર બની રહ્યો છે.
કહીએ છીએ ને કે ‘સતની બાંધી પૃથ્વી !’ આ સત્ પ્રભુ મહાવીર કે મહાત્મા ગાંધીજીમાં પ્રગટ થાય છે. એ જ સત્ નું અજવાળું ‘ફાધર મઝુંરી’માં ભાળી શકાય !